Evelyn Austin is sinds 2019 directeur van Bits of Freedom, één van de bekendste Nederlandse organisaties die zich sterk maken voor de bescherming van digitale burgerrechten. We spreken haar over onze ingeprente swipe-verslaving, platformwijsheid en hoe we technologie transparanter en rechtvaardiger kunnen maken.

Waar staat privacy voor vanuit jouw oogpunt?

Er zit voor mij een defensieve en offensieve kant aan privacy. Het dient als bescherming tegen machtsmisbruik door de overheid en commerciële bedrijven, en is tegelijkertijd ook een belangrijke voorwaarde voor veel burgerlijke en politieke vrijheden om in een moderne democratie tot uiting te komen.

Merk je een sterkere bewustwording rondom dit thema?

Zeker, volgens mij is in de Tweede Kamer het woord privacy meer dan vierhonderd keer gevallen in het afgelopen jaar. Mooi zou je denken, maar ik merk wel dat er vervolgens een hele nauwe invulling aan privacy wordt gegeven. Waarbij het eigenlijk vooral over databescherming gaat, terwijl privacy over meer gaat dan dit alleen.

Jullie campagnes richten zich op bewustwording rondom privacy en snijden daarbij veel maatschappelijke thema’s aan: van de Corona-app tot de fabeltjesfuik van Lubach. Hoe technisch zijn Nederlanders onderlegd?

Mensen begrijpen de risico’s inmiddels beter, maar dit leidt nog niet perse tot een andere manier van technologie gebruiken. Het is tegenwoordig al vrij gangbaar om iemand te horen zeggen “wat een enorm kutbedrijf Facebook toch is”. Maar het handelingsperspectief dat iemand heeft is vervolgens heel erg klein. Je zegt je account op, maar zelfs dan is het nog steeds moeilijk je volledig aan Facebook’s aanwezigheid op het internet te onttrekken. Er is misschien meer bewustzijn, maar mensen zien te weinig mogelijkheden om iets aan de situatie te doen.

Is het niet deels de eigen verantwoordelijkheid van consumenten om zuinig met hun eigen privacy om te gaan? Bijvoorbeeld door niet blindelings cookies te accepteren?

Ik trek graag de vergelijking met de rol die een Voedsel- en Warenautoriteit heeft. Het is heel goed dat mensen zelf de verantwoordelijkheid op zich nemen om niet elke dag patat te eten. Maar mocht er een moment aanbreken dat je dan toch een patatje koopt, dan wil je er wel vanuit kunnen gaan dat er geen vergif in zit. Dat eerste punt is je eigen verantwoordelijkheid, dat tweede niet. En zo zou het ook in het privacydomein moeten zijn.

We vinden het belangrijk dat er een bewustzijn ontstaat rondom iets dat wij ‘platformwijsheid’ zijn gaan noemen. Het draait daarbij niet om hoe goed de gebruikersinstellingen op een platform benut worden, maar om de achterliggende werking van deze platforms en hoe ze onze levens onderaan de streep beïnvloeden.

Het wordt tijd dat we technologie niet alleen benaderen vanuit een ‘wat kan er’-bril, maar ook vanuit een ‘waar is absoluut geen plek voor’-bril. ​

Waarom kunnen we eigenlijk niet met één extensie, één app of één privacyinstelling aan alle websites laten weten wat onze voorkeuren zijn? Is dat niet veel makkelijker?

Het is momenteel niet mogelijk omdat techplatforms ons nog geen toegang tot hun technische infrastructuur geven op die manier, bijvoorbeeld via API’s. Dat is één van de dingen die belangrijk zijn voor ons in de uiteindelijke Europese Digital Services Act en Digital Markets Act die momenteel in Brussel worden vormgegeven. Het liefst zouden we mensen via enkele technische interventies bij dit soort platforms meer controle geven op wat hen voorgeschoteld wordt.

Neem bijvoorbeeld YouTube’s aanbevelingsalgoritme, een belangrijke functie op het platform. Als je een chronologische lijst zou krijgen van alles wat op YouTube iedere seconde geüpload wordt zou je gek worden, het is dus volstrekt logisch dat het bestaat. Maar daarmee neem je dus wel op de koop toe dat je hele YouTube ervaring door YouTube zelf gecureerd wordt. Het is niet zo dat je het algoritme ergens kunt wijzigen.

Ik denk dat de beheerlaag en de gebruikslaag van elkaar gescheiden moeten worden, zodat je als gebruiker niet afhankelijk hoeft te zijn van YouTube’s algoritme. Je zou je - in plaats van de ondoorzichtige Youtube feed - kunnen abonneren op een selectie van video’s die is samengesteld door een andere tussenpersoon. Bijvoorbeeld de NOS of RTL redactie, of een willekeurige andere, onafhankelijke curator. Dat je op YouTube inlogt en de NOS redactie een playlist heeft samengesteld van nieuw verschenen video’s die jij zou moeten zien. En of het nu de NOS of Lange Frans is; het moet duidelijk worden wíe je feed cureert, zodat je niet op een geheim algoritme met een onduidelijke werking hoeft te vertrouwen.

Meer controle op hun feed kan dus het handelingsperspectief van mensen vergroten?

Absoluut, zodra je weet hoe dergelijke platforms werken, leer je dat je méér kan doen dan alleen de instellingsmogelijkheden veranderen die een Facebook of YouTube je bieden. Als je het achterliggende algoritme in de basis snapt, ga je het misschien wel interessant vinden om een keer Youtube’s autoplay functie uit te schakelen. Of kan je stoppen met het gebruiken van Facebook als je voornaamste nieuwsbron, maar alleen nog gebruiken voor updates van je favoriete voetbalteam of muziekartiest.

Niet alleen gebruikers, maar ook beleidsmakers hebben meer handelingsperspectief nodig. We hebben het altijd over ‘de macht van de grote techplatforms’, maar in de praktijk blijken weinig mensen te begrijpen waar die macht precies uit bestaat. We weten dat veel mensen van Facebook gebruik maken. Dat er risico’s kleven aan die gigantische user base, en dat de ‘lock-in’ die daaruit voortvloeit monopolistische spelers kan creëren. Maar dat is niet het enige probleem. Kijk eens naar de enorme hoeveelheden data waarover deze bedrijven beschikken, naar de psychosociale manipulatie die er op hun platforms plaatsvindt. In plaats van het te reduceren tot een mededingingsprobleem, moeten beleidsmakers naar ál deze dimensies kijken om tot betere spelregels te komen.

Bits of Freedom voerde campagne voor een Digitaal Stembusakkoord vlak voor de verkiezingen. De ondertekenaars hiervan hebben geen meerderheid in de Kamer weten te krijgen. Wat betekent dit voor de digitale rechten de komende vier jaar?

Ik zie het een klein beetje somber in eerlijk gezegd. En ik was verbaasd dat de kandidaten die technologie en digitale rechten in hun portefeuille hebben allemaal redelijk laag op de lijst stonden. Gelukkig zijn er een aantal wel in de Tweede Kamer gekomen. Want dat is nodig, de overheid heeft immers grote haast om haar vele ambities op het gebied van technologie en datagebruik te realiseren, maar weigert consequent om voldoende te investeren in waarborgen en toezicht. We weten dat de Belastingdienst al jaren niet aan de AVG voldoet, en daarvoor ook al niet aan de voorganger daarvan, de Wet bescherming persoonsgegevens.

Ook weten we dat de politie op privacy gebied een veelpleger is. En dat er ook het nodige schort aan toezicht op de geheime diensten. Al deze punten kunnen we telkens wel blijven aankaarten, maar als er geen politieke consequenties verbonden worden aan het feit dat het keer op keer misgaat is er een ernstig probleem.

Graag zou ik een overheid willen zien die niet alleen bezig is met de vraag hoe technologie haar taken efficiënter kan invullen, maar ook toegankelijker, transparanter en rechtvaardiger. Die vraag zie ik nu nog niet terug, terwijl technologie daar zoveel potentie toe heeft.

Is dit nog een Nederlandse discussie nu digitale zaken in toenemende mate op Europees niveau geregeld worden?

Ik vind dat we hier te vaak de EU als makkelijk excuus gebruiken om maar geen verantwoordelijkheid te hoeven nemen. In Duitsland en Frankrijk hebben ze wél de handschoen opgepakt en nationale wetgeving gecreëerd die de macht van de grote platforms probeert te beknotten. Niets staat Nederland in de weg dat ook te doen. Sterker nog - ik vind dat je op alle schaakborden tegelijkertijd actief moet zijn.

Third party cookies worden in toenemende mate uitgefaseerd, ook door de grote techreuzen. Wat zou volgens jullie daarvoor in de plaats kunnen komen?

Het belangrijkste voor ons is dat mensen moeten kunnen internetten zonder daarbij gevolgd te worden. Het voelt momenteel als een cosmetisch positieve ontwikkeling dat third party cookies eruit gaan, in de wetenschap dat er hoogstwaarschijnlijk iets soortgelijks voor in de plaats komt. Een Nederlands alternatief is contextueel adverteren, maar vooralsnog blijft de STER één van de weinige voorbeelden die dat, overigens met succes, hebben geprobeerd. We moeten niet vergeten dat een deel van de grote techbedrijven zó ingericht is dat er simpelweg geen integer alternatief voor bestaat.

Ik snap dat een politicus vanuit een positieve boodschap moet denken, maar ik zou zelf graag een visie willen zien waarin de ‘red lines’ helder gedefinieerd zijn. Technologie niet alleen benaderen vanuit een ‘wat kan er’-bril, maar ook vanuit een ‘waar is absoluut geen plek voor’-bril. Dat is geen populaire boodschap, maar als ik zo om me heen kijk wel één die hard nodig is.

Is het niet te laat om nog dergelijke grenzen af te bakenen, nu onze maatschappij al zo ver van deze technologie doordrongen is?

Nou, je moet je beseffen dat - en dit is iets wat iedereen boven de 25 zich nog wel kan herinneren - er nog steeds een internet bestaat waar al deze misstanden niet bestaan. De grote techbedrijven en hun problematische verdienmodellen zijn nu wellicht heel dominant geworden, maar niet inherent aan het web, of aan data, of aan algoritmes. Het is heel belangrijk om die twee - internettechnologie en techbedrijven die de maatschappij schade berokkenen - los van elkaar te zien.

Zijn veel mensen stiekem niet heel verknocht aan de diensten die die grote platforms leveren, in de zin dat ze het liefst de hele dag zouden willen swipen?

De barrière tussen mens en digitale technologie wordt steeds kleiner. Die frictieloosheid is mijns inziens een groot probleem, omdat het leidt tot steeds minder “natuurlijke” momenten waarop je je bewust verhoudt tot de technologie waar je gebruik van maakt. De infinite scroll en de passieve interactie die daarbij wordt gestimuleerd is daar het perfecte voorbeeld van.

Onze verslaving aan sociale media wordt voor een groot deel in stand gehouden door de manier waarop deze platforms ontworpen zijn. Ik zou het interessant vinden als een Autoriteit Consument en Markt (ACM) niet alleen let op dark patterns bij financiële transacties, maar ook bijvoorbeeld op de daadwerkelijke tijd die op dergelijke platform besteed wordt. Dat je ‘time spent’ ook als een transactie beschouwt. Ik denk dat dan veel zichtbaarder wordt hoe schadelijk deze praktijken zijn, en kan er passende handhaving volgen.